Wydarzenia II wojny światowej spowodowały zmiany organizacyjne w ru chu socjalistycznym. Po zakończeniu kampanii wrześniowej wielu działaczy so cjalistycznych, jak Herman Liebermann, Adam Pragier, Jan Stańczyk czy Adam Ciołkosz, znalazło się na emigracji. Utworzyli oni Centralny Komitet Wy konawczy Polskiej Partii Socjalistycznej za Granicą (CKW PPS) na czele z H. Liebermannem. Działał on we Francji, a od 1940 roku w Wielkiej Bryta nii. W USA przebywał m.in. Oskar Lange i Władysław Malinowski. Na tere nach ZSRR znaleźli się m.in. Bolesław Drobner, Julian Hochfeld i Jan Kwapiń ski (który w 1942 roku wyjechał do Londynu). Po kapitulacji Warszawy Zygmunt Zaremba wydał odezwę o rozwiązaniu PPS, popartą przez Kazimie rza Pużaka i Mieczysława Niedziałkowskiego¹. W ten sposób w pierwszych dniach okupacji niemieckiej działalność PPS zamarła. W połowie października 1939 roku na zebraniu, w którym brali udział K. Pużak, Z. Zaremba, Tadeusz Szturm de Sztrem, Bolesław Dratwa, Józef Dzięgielewski i prawdopodobnie Tomasz Arciszewski, zapadła decyzja o utwo rzeniu kadrowej partii pod nazwą „Wolność, Równość, Niepodległość”, czyli PPS-WRN. Miała ona utworzyć nową sieć organizacyjną PPS. Dnia 19 listopa da na spotkaniu części Rady Naczelnej oraz CKW PPS zaakceptowano nazwę partii — Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi (używano też nazwy Ruch Mas Pracujących Polski) oraz wybrano Centralne Kierownictwa Ruchu (CKR) na czele z T. Arciszewskim².

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego struktury PPS-WRN zostały zorganizo wane pod kierownictwem przewodniczącego zagłębiowskiego Okręgowego Ko mitetu Robotniczego Aleksego Bienia. Powstały obwody: Sosnowiec, Będzin, Zawiercie, Dąbrowa Górnicza i Olkusz. W związku z możliwością dekonspira cji po aresztowaniach przez Gestapo w Kasie Bratniej A. Bień wyjechał do Lu blina. Nowe kierownictwo zagłębiowskiej PPS-WRN tworzyli: Roman Ufel — przewodniczący, Stefan i Maria Pol, Lucjan Tajchman i Stefan Kura-Granicki. W następnych latach kierownictwo PPS-WRN ulegało zmianom na skutek nie mieckich aresztowań, wyjazdów do Generalnego Gubernatorstwa w obawie przed dekonspiracją czy też śmiercią. W drugiej połowie 1944 roku kierownic two partii tworzyli: L. Tajchman, S. Kura-Granicki, Antoni Biedroń, Jan Staś ko, Mieczysław Chawiński i Franciszek Torbus³. Stali oni na czele dobrze roz budowanego pionu politycznego i wojskowego PPS-WRN. 

Poza strukturami PPS-WRN pozostało wielu lewicowych działaczy socjali stycznych. Ostatecznie 1 września 1941 roku założyli oni własną partię pod nazwą Polscy Socjaliści (PS). W skład Komitetu Centralnego PS weszli: Adam Próchnik (przewodniczący), Stanisław Chudoba (sekretarz), Edward Osób ka-Morawski, Piotr Gajewski, Leszek Raabe i Henryk Wachowicz. Nie udało się stworzyć okręgowego komitetu PS na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. W marcu 1943 roku Wincenty Markowski i L. Raabe przeszli wraz ze swoimi zwolennikami z PS do PPS-WRN. Ta secesja spowodowała osłabienie PS, a K. Pużak uznał PS za margines ruchu socjalistycznego⁴. 

Na II Zjeździe PS 11 kwietnia 1943 roku przekształcono partię w Robot niczą Partię Polskich Socjalistów (RPPS). Do Komitetu Centralnego RPPS weszli: P. Gajewski (przewodniczący), Teofil Głowacki (sekretarz), E. Osób ka-Morawski, S. Chudoba oraz Jan Mulak. Jesienią 1943 roku grupa Osóbki- -Morawskiego spowodowała kolejną secesję, idąc na współpracę z Polską Partią Robotniczą (PPR) i wchodząc do Krajowej Rady Narodowej (KRN). Ostatecz nie w maju 1944 roku na IV Zjeździe RPPS na czele partii stanęli E. Osób ka-Morawski — przewodniczący KC RPPS oraz Stanisław Szwalbe — prze wodniczący Rady Naczelnej RPPS. Po tym zjeździe grupa P. Gajewskiego i J. Mulaka przyjęła nazwę PPS-Lewica⁵. 

Rozłam w ruchu socjalistycznym doprowadził więc do utworzenia trzech partii socjalistycznych, znajdujących się w różnych obozach politycznych i mających odmienne wizje przyszłej niepodległej Polski. Niewątpliwie naj większą partią i najbardziej kontynuującą przedwojenne tradycje PPS była PPS-WRN. 

W okresie tzw. Polski Lubelskiej (lipiec i grudzień 1944 roku) doszło do stworzenia tzw. koncesjonowanej PPS. Z inicjatywy działaczy RPPS oraz przy byłych z Moskwy socjalistów współpracujących ze Związkiem Patriotów Pol skich zwołano konferencję, nazwaną później XXV Kongresem PPS. Odbyła się ona w Lublinie w dniach 10—11 września 1944 roku. Na przewodniczące go Tymczasowej Rady Naczelnej wybrano Bolesława Drobnera, a na prze wodniczącego CKW — Osóbkę-Morawskiego. Do koncesjonowanej partii wstę powali nie tylko działacze RPPS czy PPS-Lewicy, ale także — pomimo zakazów ze strony kierownictwa PPS-WRN — członkowie tej partii. Pod koniec 1944 roku liczba członków partii wynosiła 7—8 tys. W 1945 roku nastąpił szybki wrost liczby członków partii. W połowie roku było już około 200 tys. członków, czyli sześciokrotnie więcej niż w okresie II Rzeczpospoli tej. PPS zaczęto postrzegać jako przeciwwagę dla PPR. Uznano, że staje się partią współrządzącą. Osóbka-Morawski czynił starania, by koncesjonowana partia odzyskiwała swą autentyczność, pomimo tego, że skupiała członków o różnych poglądach i stanowiskach, co do kształtu ustrojowego Polski i stosun ku do PPR⁶. 

Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 czerwca 1945 roku) odbył się XXVI Kongres PPS (29 czerwca — 1 lipca 1945 roku). Dyskusja kongresowa potwierdziła rozbieżności panujące w partii. Nie przyjęto uchwały programowej, ale podkreślano potrzebę stworzenia państwa ludowo demokratycznego. Wskazywano na wspólne, zbieżne punkty programu ideolo gicznego PPR i PPS. Podkreślano jednak, że nie ma mowy o kierowniczej roli PPR, zasadą działania musi być współpartnerstwo. Pozycję partii ugruntowało wstąpienie do niej powracających z emigracji socjalistycznych intelektualistów, m.in. Oskara Langego czy Juliana Hochfelda. 

W lipcu 1945 roku odbyły się rozmowy kierownictwa PPS z przedstawicie lami PPS-WRN, na których czele stał Z. Żuławski. Dnia 13 lipca doszło do po rozumienia, na którego mocy PPS-WRN uznała politykę TRJN oraz kierownic two PPS wybrane na XXVI Kongresie. Do Rady Naczelnej PPS miało być dokooptowanych 16 działaczy PPS-WRN, w tym A. Bień. Porozumienie to nie zostało zaakceptowane przez CKW PPS. Zostało storpedowane przez krypto komunistów z kierownictwa PPS. W związku z tym Z. Żuławski próbował utworzyć Polską Partię Socjalno-Demokratyczną. Po odmowie rejestracji partii grupa Żuławskiego zdecydowała się na indywidualne wstąpienie do PPS⁷. 

W tej sytuacji w okresie od lipca 1944 do jesieni 1945 roku, socjaliści z PPS-WRN na terenie Zagłębia Dąbrowskiego stanęli przed dylematem po

zostać w podziemiu czy też ujawniać się i tworzyć nową PPS. Część działaczy PPS przechodziła już w 1945 roku do PPR, jednocześnie niektórzy działacze PPR o nastawieniu „sekciarskim” blokowali tworzenie drugiej partii robotni czej⁸. Wśród działaczy PPS-WRN występowały rozbieżności dotyczące stosun ku do koncesjonowanej PPS. Dnia 28 stycznia 1945 roku w Katowicach odbyło się spotkanie przedwojennych i konspiracyjnych działaczy PPS. Wzięli w nim udział: Franciszek Trąbalski, Alfons Marek, Agnieszka Markowa, Wil helm Kaczmarski, Jan Waszak, Paweł Wiechuła, Karol Zawisz i Antoni Macu ra. Postanowili oni przystąpić do legalnej działalności politycznej, tworząc Ko mitet Organizacyjny PPS. Dzień później spotkali się z przedstawicielami koncesjonowanego CKW PPS, przybyłymi z Lublina. Na ich czele stał Ryszard Obrączka. Powołano wówczas Wojewódzki Komitet Robotniczy PPS w Kato wicach. W jego skład weszli: F. Trąbalski (przewodniczący), J. Waszak (za stępca przewodniczącego), W. Rumpfelt (I sekretarz), A. Macura (II sekretarz), W. Kaczmarski (skarbnik), A. Marek, A. Markowa, K. Zawisz, T. Czapigo, G. Augsburg, H. Południak (członkowie)⁹. Na spotkaniu działaczy PPS zorga nizowanym z inicjatywy WKR PPS w Katowicach 6 lutego 1945 roku potwier dzono poparcie dla kierownictwa koncesjonowanej PPS oraz skrytykowano działaczy socjalistycznych, popierających rząd emigracyjny T. Arciszewskiego. Dokonano na nim także niewielkich korekt w składzie WKR PPS. 

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego czołowi działacze PPS-WRN opowie dzieli się początkowo przeciwko współpracy z koncesjonowaną PPS. Pomimo tego w zorganizowanych w Sosnowcu 31 stycznia i 1 lutego 1945 roku spotka niach z przedstawicielami koncesjonowanego CKW PPS Tadeuszem Kaczkow skim, Władysławem Ostrowskim, Genowefą Sadło wzięło udział 150 działaczy socjalistycznych. Rezultatem spotkań były następujące ustalenia: „Członków WRN wcielamy do naszej organizacji [tzw. odrodzonej PPS — K.M.], z tym jednak że czołowe osoby stojące na czele miejscowej organizacji nie będą na razie ani wysuwane na czoło, ani też dopuszczane do stanowisk w hierarchii partyjnej; co do członków AK, szeregowych, którzy z Gwardii Ludowej [PPS-WRN — K.M.] wbrew przekonaniom wcieleni zostali do AK, tych przyj mujemy, zaś czołowi przedstawiciele AK pod żadnym pozorem do nas powrotu nie mają”¹⁰. 

Do kolejnego spotkania działaczy socjalistycznych doszło 5 lutego 1945 roku. W konferencji uczestniczyli działacze z Będzina, Dąbrowy Górniczej, So snowca i Zawiercia. Powołano na niej Komitet Okręgowy PPS w składzie: Władysław Ostrowski (I sekretarz), Kazimierz Żmijewski (II sekretarz), Feliks 

Dąbek i Henryk Krosta (członkowie)¹¹. Byli to działacze stosukowo mało zna ni, a nawet skompromitowani. 

Na początku marca 1945 roku powstał Komitet Powiatowy PPS w Sos nowcu. W jego skład wchodzili: J. Staśko (przewodniczący do czerwca 1947 roku), Żak (wiceprzewodniczący), Kwiecień (skarbnik), Urbańczyk (I sekre tarz), Michalski (II sekretarz), Curyło, Adam Lech, F. Dąbek i Stanisław Cele ban (członkowie). W dyskusji na posiedzeniu Komitetu Powiatowego PPS F. Dąbek określił w następujący sposób postawę działaczy sosnowieckich: „By liśmy WRN, który wszedł dopiero na właściwą drogę, musimy zyskać ich [PPR — K.M.] zaufanie, że zadeklarowaliśmy się szczerze. Jesteśmy nowo nawróce ni”. Słowa te były niewątpliwie reakcją na postawę części działaczy PPR, któ rzy uważali PPS-WRN za wroga i postulowali na zebraniach partyjnych aresz towanie takich działaczy, jak A. Bień czy Jan Bielnik oraz rozwiązanie powstałych komórek PPS, składających się z działaczy PPS-WRN¹². 

Spośród czołowych przedwojennych działaczy socjalistycznych J. Bielnik wystąpił przeciwko bojkotowaniu koncesjonowanej PPS, A. Bień opowiadał się za porozumieniem na zasadzie równoprawności, a S. Pol zaprzestał działalności politycznej, aby nie sprzeciwiać się stanowisku władz centralnych PPS-WRN. 

Proces przechodzenia działaczy zagłębiowskich do koncesjonowanej PPS (na początku marca 1945 roku PPS w Sosnowcu liczyła ok. 2 tys. członków) próbował powstrzymać K. Pużak. 14 marca 1945 roku spotkał się w Sosnowcu z działaczami PPS. W swoich wspomnieniach tak oceniał ówczesną sytuację: „W danej sytuacji mogłem zrobić tylko lekką wymówkę, że nie czekając na de cyzje Partii ani też jej nie zapytując (przecież mieli niedaleko choćby Często chowę czy też Kraków) — na olaboga ujawnili się. I dzisiaj już widzą konse kwencje tego gwałtownego i nieprzemyślanego kroku”¹³. 

Niechętna postawa do koncesjonowanej PPS takich znanych działaczy zagłębiowskiej PPS, jak A. Bień czy J. Bielnik, uległa zmianie dopiero po po siedzeniu Rady Naczelnej PPS-WRN w Krakowie (19 marca 1945 roku). Zale ciła ona wstępowanie do koncesjonowanej PPS, aby uzyskać bezpośredni wpływ na jej działalność. 

Efektem sosnowieckich rozmów z 31 stycznia i 1 lutego 1945 roku było też powołanie Tymczasowego Komitetu Powiatowego PPS (TKP PPS) w Będzinie (2 lutego 1945 roku). W jego skład weszli: Edmund Siciński (przewodniczący), Słomka (zastępca przewodniczącego), Matuszczak (sekretarz), Marian Kula (skarbnik), Bolesław Wątko (gospodarz), Marian Olesiński, Stefan Baran, Jan Wajdzik. Po aresztowaniu Słomki oraz rezygnacji Matuszczaka, na posiedzeniu

TKP PPS 11 lutego 1945 roku dokonano reorganizacji: na wiceprzewodniczą cego powołano M. Kulę, na sekretarza M. Olesińskiego, na zastępcę sekretarza Franciszka Torbusa i na skarbnika Stefana Oracza. Jednocześnie oddelegowano do tworzenia zarządów dzielnicowych: M. Olesińskiego — w Śródmieściu, Chróściela — na osiedlu Ksawera, S. Oracza — w Małobądzu¹⁴. 

Drugim czynnikiem mającym wpływ na powstanie komitetu były naciski ze strony PPR. W sprawozdaniu TKP PPR w Będzinie czytamy: „Dopiero pod naciskiem naszego Komitetu pewna część PPS-owskiego aktywu przystąpiła do zorganizowania Powiatowego Komitetu PPS”¹⁵. W kolejnych miesiącach 1945 roku nastąpił wyraźny wzrost liczby członków będzińskiej organizacji (w lutym — 510, w kwietniu — 1 400, w maju — 2 034). Na konferencji PPS 22 kwietnia 1945 roku wybrano Powiatowy Komitet PPS (PK PPS) w składzie: przewodniczący — E. Siciński, wiceprzewodniczący — Józef Waś, sekretarz — M. Olesiński, II sekretarz — Zygmunt Świerczewski, skarbnik — S. Oracz, za stępca skarbnika — Edward Błaszczyk, członkowie — Roman Pawełczyk, Mie czysław Kaszyński, Józef Kubik i Marian Kula. W następnych miesiącach 1945 i w 1946 roku dokonywano zmian w tym komitecie: po przejściu M. Olesiń skiego do Wojewódzkiego Komitetu PPS (WK PPS) w Katowicach zastąpił go Edward Więcławek (17 czerwca 1945 roku), po zawieszeniu Z. Świerczewskie go II sekretarzem został Jan Wajdzik (13 sierpnia 1945 roku), po rezygnacji E. Więcławka sekretarzem został A. Biedroń, powołano też drugiego II sekreta rza — Stanisława Wencla (listopad 1945 roku). W lutym 1946 roku funkcję skarbnika powierzono J. Kubikowi, a w kwietniu tego samego roku nowym przewodniczącym PK PPS został Zbigniew Dziunikowski. Ostatecznie po kon ferencji PK PPS 28 maja 1946 roku ukonstytuował się nowy PK PPS w składzie: Z. Dziunikowski (przewodniczący), J. Waś, Józef Zarychta (wice przewodniczący), A. Biedroń (sekretarz), J. Wajdzik (II sekretarz), Kazimierz Łaskowski (skarbnik). Na przełomie lat 1945/1946 nastąpił wyraźny wzrost liczby członków będzińskiej PPS (w grudniu 1945 roku — 4 785)¹⁶. Szereg działaczy PPS-WRN wstąpiło do partii, próbując jednocześnie wpłynąć na jej działalność. 

W lutym 1946 roku na posiedzeniu PK PPS podjęto decyzję o utworzeniu Komitetu Miejskiego PPS (KM PPS) w Będzinie. Jej realizacja nastąpiła dopie ro w grudniu 1946 roku, na co wpłynęła niewątpliwie walka polityczna, rozgry wająca się na terenie Będzina w okresie przygotowań do wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Ostatecznie 21 grudnia 1946 roku powołano KM PPS. W pierwszym posiedzeniu Komitetu, 27 grudnia 1946 roku, uczestniczyli: 

F. Torbus (sekretarz), E. Siciński, B. Wątko, Mucha, Jan Gawor, Baczyński, Górnik, Kołton, Moszczyński, S. Oracz¹⁷. 

Brak zachowanych protokołów z posiedzeń Miejskiego Komitetu Robotni czego (MKR) PPS nie pozwala na przedstawienie jego składu w 1945 roku i na początku 1946 roku ani liczby członków PPS w Czeladzi. Na konferencji PPS, która odbyła się 22 kwietnia 1945 roku, wybrano PK PPS w Będzinie. Jego członkiem został R. Pawełczyk z Czeladzi. Oprócz niego do aktywnych działaczy PPS na terenie Czeladzi należeli: Józef Zarychta, Jakub Pieniążek, Jan Pudlik i Mieczysław Mańka. Według sprawozdania KM PPR w Czeladzi z 7 czerwca 1945 roku, do PPS należało 297 osób. Natomiast według spra wozdania z 2 lipca 1946 roku, w skład MKR PPS wchodzili: J. Zarychta (prze wodniczący), R. Lewandowski (zastępca przewodniczącego), Stanisław Gada czek (sekretarz) i Józef Saładajczyk (skarbnik). Czeladzka PPS liczyła 380 członków¹⁸. 

Trudności z zalegalizowaniem działalności mieli działacze PPS w dzielnicy Piaski. W lutym 1945 roku powstał Tymczasowy Komitet PPS w Piaskach w składzie: Piotr Adamski, Stanisław Proszowski, Wróbel i Pudo. Dnia 4 marca 1945 roku jego przedstawiciele przeprowadzili rozmowy z Komitetem Dzielnicowym PPR (KD PPR) na temat uzyskania lokalu na zebrania partyjne. Działacze PPR nie chcieli uznać PPS. Potraktowali socjalistów jako wrogów ZSRR, ale jednocześnie przedstawili propozycję wstąpienia do PPR. Ostatecz nie 27 kwietnia 1945 roku odbyło się zebranie organizacyjne, na którym wy brano Tymczasowy Zarząd w składzie: P. Adamski (prezes), S. Proszowski (wi ceprezes), Władysław Nogajczyk (sekretarz), Jerzy Balant (zastępca sekretarza), Teofil Piwowoński (skarbnik) i Mikołaj Straszak (gospodarz). Podlegał on PK PPS w Będzinie. Dnia 20 listopada 1945 roku dokonano wyboru nowego KD PPS w składzie: Stanisław Szwajca (przewodniczący), Stanisław Gawlik (wice przewodniczący), W. Nogajczyk (sekretarz), B. Śmigielski (zastępca sekreta rza), Stanisław Majchrzak (skarbnik), P. Kołpacz (zastępca skarbnika) i J. Le piarczyk (gospodarz)¹⁹. 

KM PPS w Dąbrowie Górniczej powstał po zakończeniu działań wojennych. W jego skład wchodzili: Józef Kubik (przewodniczący), Kazimierz Żywiecki (sekretarz) i Bolesław Seweryn (skarbnik). Dnia 10 marca 1946 roku odbyło się walne zebranie KM PPS, na którym wybrano KM PPS w składzie: J. Kubik (przewodniczący), Władysław Wolski (wiceprzewodniczący), B. Seweryn (skarbnik), K. Żywiecki (sekretarz), Stanisław Ibkowski, Stanisław Kucharski, Eugeniusz Konieczny, Marian Różycki, Bronisław Wróblewski i Janina Dominek 

(członkowie)²⁰. Według sprawozdania Gminnego Komitetu PPS (GK PPS), w okresie od 1 lutego 1945 do 1 stycznia 1946 roku przyjęto 525 członków, ubyło 92 członków, czyli do PPS pod koniec 1945 roku należały 433 osoby²¹. 

Od 26 stycznia 1945 roku działacze PPS w Zawierciu przystąpili do two rzenia struktur organizacyjnych. Powiatowy Komitet PPS ukonstytuował się 7 i 10 lutego 1945 roku. Jego przewodniczącym został Wacław Kowalczyk. Na sekretarza wybrano Antoniego Żmijewskiego. Pod koniec lipca 1945 roku stan organizacyjny wynosił w Zawierciu — 541 członków, a na terenie powiatu — 533 członków. Działały Komitety Gminne w Myszkowie (250 członków), Ko ziegłowach (35 członków), Łazach (38 członków), Poraju (49 członków), Porę bie (18 członków), Pińczycach (44 członków), Żarkach (23 członków), Siewie rzu (33 członków) i Mrzygłodzie (43 członków)²². 

Od stycznia do 2 lutego 1946 roku funkcję przewodniczącego PK PPS pełnił Edward Bitnerowski. Zastąpił go Edmund Ziembowski, który doprowa dził do wyodrębnienia się KM PPS. Rozpoczął on swą działalność 1 marca 1946 roku. W skład Zarządu Miejskiego wchodzili: Edmund Ziembowski (prze wodniczący), Leonard Świderski (zastępca przewodniczącego), Bohdan Różyń ski (sekretarz), Władysław Kotela (skarbnik), Eugeniusz Konopka, Józef Du dek, Kazimierz Frycz, Franciszek Piwowarski, Kazimierz Bryła, Józef Płoński, Andrzej Jędrycha, E. Bitnerowski i Ludwik Gzieło (członkowie). KM PPS pod legały cztery koła. Pod koniec sierpnia 1946 roku ich stan organizacyjny przed stawiał się następująco: 

— Koło Fabryczne Huldczyński: 270 członków, przewodniczący — Ludwik Gzieło, wiceprzewodniczący — Jan Wójcik, 

— Koło Szklarni: 63 członków, przewodniczący — Piotr Musiałek, wiceprze wodniczący — Mieczysław Pośpiech, 

— Koło Kolejarzy: 42 członków, przewodniczący — Stanisław Tendderenda, wiceprzewodniczący — Zenon Staszewski, 

— Koło przy Zarządzie Miejskim: 53 członków, przewodniczący — Edward Pączek, wiceprzewodniczący — Wacław Kowalczyk. 

Według sprawozdań PPR, organizacja PPS na terenie powiatu liczyła w tym czasie około tysiąca członków²³. 

Powstanie KM PPS nie doprowadziło do utworzenia odrębnego PK PPS. Funkcję sekretarza powiatowego pełnił nadal A. Żmijewski, który pomimo po stulatów działaczy KM PPS oraz zaleceń WK PPS w Katowicach z 14 sierpnia 

1946 roku nie dążył do stworzenia PK PPS. Kolejni sekretarze powiatowi — Kazimierz Bogdał (październik 1946 — luty 1947) i Stanisław Wencel (marzec 1947 — marzec 1948) także tego postulatu nie zrealizowali²⁴. 

W Myszkowie struktury PPS tworzyli działacze PPS-WRN, którzy według sprawozdania Franciszka Mendraszka byli w okresie okupacji niemieckiej zor ganizowani przez tajny komitet PPS-WRN, w Gwardii Ludowej PPS-WRN — 280 osób i milicji PPS-WRN — 100 osób. Pod koniec marca 1945 roku zareje strowanych było 207 członków PPS. W skład GK PPS wchodzili: przewod niczący Józef Żywiołek, zastępca przewodniczącego Stanisław Czajkowski, se kretarz Mieczysław Stelmach, zastępca sekretarza Alicja Szyszka, skarbnik Bolesław Król, propaganda Roman Kwiecień i gospodarz Ludwig Blachnik²⁵. 

Pierwsze zebranie PPS w Mrzygłodzie odbyło się 18 marca 1945 roku. Uczestniczyło w nim 15 osób. Wybrali oni Tymczasowy Zarząd GK PPS w składzie: Teofil Buła (przewodniczący), Jan Pucek (zastępca), Jan Suchanow ski (sekretarz), Bolesław Malczewski (zastępca sekretarza), Stanisław Nawrotek (skarbnik), Edmund Ćwiękowski (gospodarz). Po wiecu na Rynku, zorganizo wanym 23 marca, nastąpiło zwiększenie liczby członków PPS. W połowie kwietnia 1945 roku do PPS należało 101 osób²⁶. 

Dnia 3 kwietnia 1945 roku dokonano wyboru nowego zarządu GK PPS. Weszli do niego: J. Pucek (przewodniczący), Stefan Ziernicki (zastępca), B. Malczewski (sekretarz), S. Nawrotek (skarbnik) i Aleksander Kusterka (go spodarz). Na kolejnym zebraniu 24 kwietnia 1945 roku wyjaśniono nieporozu mienia pomiędzy członkami PPS i ponownie przewodniczącym wybrano T. Bułę. Jan Pucek został wybrany na prezesa, na zastępcę sekretarza wybrano Jana Kurdybelskiego, a na zastępcę skarbnika Stanisława Bulskiego²⁷. 

I Walne Zebranie GK PPS w Myszkowie odbyło się 3 maja 1946 roku. Do Zarządu GK PPS zostali wybrani: F. Mendraszek (przewodniczący), Michał Kulik (wiceprzewodniczący), M. Stelmach (sekretarz), Bolesław Konieczko (skarbnik), Aleksander Staśko, Józef Cupiał i J. Żywiołek (członkowie). Działały koła: Fabryka Papieru — 64 członków, przewodniczący Stanisław Opałko, Bauerertz — 121 członków, przewodniczący Roman Kwiecień, Schmelzer — 50 członków, przewodniczący Wacław Dembski, Światowit — 40 członków, przewodniczący Feliks Angier. Według sprawozdania z 18 września 1946 roku, w Myszkowie było 400 członków PPS, w Mrzygłodzie — 98, działało też koło Będusz, liczące 20 członków, którego przewodniczącym był Władysław Tworek²⁸. 

Po utworzeniu województwa śląsko-dąbrowskiego CKW PPS nakazał utwo rzenie jednego Wojewódzkiego Komitetu PPS w Katowicach. Ostatecznie ukon stytuował się on w następującym składzie: F. Trąbalski (przewodniczący), J. Waszak (zastępca przewodniczącego), A. Macura (I sekretarz), K. Żmijewski (II sekretarz), W. Kaczmarski (skarbnik), F. Dąbek (kierownik Wydziału Rolne go), F. Urbańczyk (kierownik Wydziału Kadrowego), T. Czapigo (kierownik Wydziału Administracyjno-Prasowego), H. Południak (kierownictwo Organiza cji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego). W nowym kierownic twie WK PPS przewagę uzyskali działacze ze Śląska. Zagłębie Dąbrowskie re prezentowane było przez trzech mało znaczących działaczy. Według J. Kantyki, to CKW był głównym inspiratorem połączenia komitetów mimo niechęci działaczy zagłębiowskich²⁹. Pod koniec maja 1945 roku wielu działaczy PPS-WRN z Zagłębia Dąbrowskiego pozostało nadal na uboczu, nie przystę pując do koncesjonowanej PPS. Na około 21 tys. członków śląsko-dąbrowskiej organizacji z Zagłębia Dąbrowskiego było 7 273 członków. Liczba członków PPS w 1945 roku utrzymywała się na stałym poziomie. W styczniu 1946 roku na terenie województwa śląskiego było 22 486 członków partii, głównie pocho dzenia robotniczego i inteligenckiego, co przypisywano przedwojennej socjali stycznej tradycji³⁰. 

Rozbicia w ruchu socjalistycznym na terenie województwa śląskiego nie zakończył I Wojewódzki Zjazd PPS. Odbył się on w dniach 3—4 czerwca 1945 roku. W trakcie pierwszego dnia obrad UBP aresztowało 12 działaczy konspira cyjnej śląskiej organizacji PPS, m.in. Stefana Wieczorka i Romana Motykę³¹. Pomimo głosów krytycznych Zjazd przyjął uchwałę popierającą współpracę z PPR. Do nowego kierownictwa PPS weszli m.in.: F. Trąbalski (przewod niczący), A. Macura, Józef Salcewicz (zastępcy przewodniczącego), M. Olesiń ski, J. Waszak, T. Czapigo i J. Mulak (członkowie). 

W przeciwieństwie do składu władz wojewódzkich PPS na terenie Zagłębia Dąbrowskiego kierownicze stanowiska w komitetach powiatowych, miejskich i gminnych przejęli działacze o rodowodzie wuenerowskim. Dlatego też A. Bień był przeciwny kontynuowaniu pracy konspiracyjnej przez socjalistów. Przeciwstawiał się poglądom reprezentowanym przez K. Pużaka czy T. Szturm de Sztrema i J. Dzięgielewskiego. Uważał, że zagłębiowska PPS może prowa dzić politykę samodzielną i niezależną nawet od centralnych władz koncesjono 

wanej PPS. Uważał, że korzystniejszą koncepcją od prowadzenia otwartej wal ki z komuniami jest dążenie do utrzymania niezależności PPS. Stanowisko A. Bienia spowodowało, że w Zagłębiu Dąbrowskim nie powstało podziemne PPS-WRN. WUBP w Katowicach w raporcie dekadowym za okres 11—20 lu tego 1946 roku tak oceniał sytuację w PPS: „Na odcinku PPS mamy alar mujące wiadomości agenturalne o silnym dążeniu elementu WRN do rozłamu. Najbardziej zagrożonym terenem jest Zagłębie”³². 

Brak jednolitego stanowiska w pierwszej połowie 1945 roku, co do kwestii wstępowania działaczy PPS-WRN do koncesjonowanego PPS sprawił, że sto sunkowo małe było ich zaangażowanie w tworzeniu terenowych ośrodków władzy na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Było to szczególnie widoczne do kwietnia 1945 roku. Dawało to działaczom PPR możliwość całkowitego zmo nopolizowania władzy. Najbardziej jaskrawym przykładem była sytuacja w Dąbrowie Górniczej. Jak relacjonował to działacz PPR Tymoteusz Za jączkowski na posiedzeniu Komisji Porozumiewawczej PPR i PPS 1 czerwca 1946 roku, początkowo PPS nie chciała brać udziału w pracach przy organiza cji Miejskiej Rady Narodowej (MRN). Dopiero radziecki komendant wojenny w Dąbrowie Górniczej, widząc brak porozumienia, zwołał komisję porozumie wawczą obu partii. Tam też nie osiągnięto porozumienia, a poproszona o wypo wiedź przedstawicielka GK PPS W. Cieplak stwierdziła, że PPS uznaje przy wództwo T. Arciszewskiego. Radziecki komendant uznał Arciszewskiego za faszystę i oświadczył, że z faszystami nie będzie współpracował. W związku z tym działacze PPS opuścili salę obrad. T. Zajączkowski wręcz stwierdził: „Nasi członkowie uprzedzają się do PPS, a to z tego powodu, że członkowie PPS wyrażają się, że będą głosować tylko za Arciszewskim, bo on jest Polak, a nie, jak Osóbka-Morawski urodzony w Moskwie”. Kryzys na linii PPS — PPR zażegnany został dopiero w wyniku mediacji F. Petrucznika z CKW PPS i R. Pawełczyka z WKR PPS. W efekcie, według sprawozdania KP PPR w Bę dzinie za okres od 1 lutego do 20 kwietnia 1945 roku, na 23 radnych MRN tyl ko trzech należało do PPS. Nikły był też udział PPS w pozostałych radach na rodowych na terenie powiatu będzińskiego. W Powiatowej Radzie Narodowej na 50 radnych sześciu należało do PPS. W MRN w Będzinie na 32 radnych pięciu było z PPS, w Czeladzi na 23 radnych trzech było z PPS, a w Zagórzu na 30 radnych także było trzech z PPS. Natomiast w Wojkowicach, Strzemie szycach i Gołonogu PPS miała po dwóch radnych³³. 

W Sosnowcu o składzie osobowym MRN decydował KM PPR. Na początku marca 1945 roku nie zaakceptował on dwóch kandydatów z PPS. 

Ostatecznie pierwsze posiedzenie MRN odbyło się 10 marca 1945 roku. Na 48 radnych PPS miała siedmiu przedstawicieli³⁴. 

Na posiedzeniu Tymczasowej Rady Narodowej Miasta Zawiercie 17 lutego 1945 roku powołano MRN. Do rady, liczącej 24 członków, weszło czterech przedstawicieli PPS. Nie daje to jednak pełnego obrazu składu partyjnego MRN, ponieważ nie podawano przynależności partyjnej radnych z organizacji społecznych. Pod koniec 1945 roku z 29 radnych ośmiu należało do PPS. Powołanie Powiatowej Rady Narodowej w Zawierciu odbyło się po utworzeniu we wszystkich 15 gminach Gminnych Rad Narodowych. Pierwsze posiedzenie rady odbyło się 6 marca 1945 roku. Spośród 21 radnych tylko jeden był człon kiem PPS. Do PPR należało siedmiu radnych. Była to jedyna rada w Zagłębiu Dąbrowskim, w której przeważali radni ze Stronnictwa Ludowego i bezpar tyjni³⁵. 

W Myszkowie głównym inicjatorem tworzenia nowych władz gminy była PPS. Z inicjatywy działaczy tej partii 22 stycznia 1945 roku wybrano Tymcza sową Radę Miejską. PPS musiała jednak oddać część władzy, ponieważ ra dzieccy komendanci odnosili się nieufnie do przedstawicieli PPS, a PPR w ra mach równouprawnienia żądała oddania części władzy. Dlatego też od lutego do maja 1945 roku następowały kolejne zmiany w składzie Rady Narodowej. Ostatecznie 16 maja 1945 roku ukształtował się skład rady. Na 16 radnych sze ściu było z PPS³⁶. 

Podobna była sytuacja w Mrzygłodzie, gdzie pierwsza samorzutna Gminna Rada Narodowa (GRN) została powołana 25 stycznia 1945 roku przez człon ków SL oraz PPS. W następnych tygodniach doszło jednak do reorganizacji GRN, spowodowanej działalnością GK PPR w Mrzygłodzie, który nie miał swych przedstawicieli w radzie. Ostatecznie 13 kwietnia 1945 roku partyjny skład rady przedstawiał się następująco: SL — 3, PPS — 3, PPR—4i bezpar tyjny — 1³⁷. 

W radach narodowych PPS oraz PPR podzieliły między sobą stanowiska przewodniczących i wiceprzewodniczących. Dominowali przedstawiciele PPR. Jedynie w powiecie zawierciańskim przewagę uzyskała PPS (tabela 1). 

W czerwcu 1945 roku działacze PPR zdecydowali się na oddanie części władzy w ręce przedstawicieli PPS. Uznali, że ze względów taktycznych należy chwilowo podzielić się z nimi władzą. W Dąbrowie Górniczej na Komisji Mię dzypartyjnej PPR i PPS, która odbyła się 19 czerwca 1945 roku, uzgodniono, że prezydentem miasta zostanie Paweł Łanuch z PPR, a wiceprezydentem Władysław Wolski z PPS. Natomiast w Zarządzie Miasta po jednym przedsta wicielu będą mieli PPS, PPR i związki zawodowe³⁸. W Czeladzi 20 lipca 1945 roku nastąpiła reorganizacja MRN. Powiększono jej skład do 32 radnych: PPR — 6 oraz 5 z konspiracji, PPS — 6, ZSCH — 2, SD — 1 oraz bezpartyj ni — 12. Przewodniczącym MRN został R. Pawełczyk (PPS), a jego zastępcą S. Stefański (PPR). Nowym zastępcą burmistrza został Józef Zarychta (PPS). W styczniu 1946 roku skład partyjny radnych uległ zmianie i przedstawiał się następująco: PPR — 13, PPS — 8, SD — 1, bezpartyjni — 10³⁹. W Sosnowcu w październiku 1945 roku Biuro Prezydialne Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach zakwestionowało skład MRN, gdyż liczba przedstawicieli zrze szeń zawodowych i spółdzielczych przekraczała 1/5 ogółu radnych. Nie chcąc dezorganizować pracy Rady, zmieniono kwalifikację delegacji poszczególnych radnych. Na I Konferencji Miejskiej PPR w dniu 14 października podano nowy skład MRN: 26 radnych z PPR, 14 z PPS i 8 bezpartyjnych⁴⁰. W Będzinie w okresie od lipca do sierpnia 1945 roku PRN zwiększyła swój skład do 45 radnych, w tym 25 członków z PPR, 12 z PPS, 2 z SL oraz 6 bezpartyjnych. Pod koniec 1945 roku skład PRN uległ niewielkim zmianom. Spośród 45 rad nych 25 było z PPR, 12 z PPS, 3 z SL, 2 z SD oraz 3 bezpartyjnych. We wrze

śniu 1945 roku nowym starostą będzińskim w miejsce Z. Tomaszewskiego, który został prezydentem Katowic, mianowano znanego działacza socjalistycz nego i związkowego Bronisława Angiera. Skład MRN w Będzinie uległ zmia nie 30 sierpnia 1945 roku. Na polecenie Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) w Katowicach przyjęto następujący podział 32 radnych: 8 z PPR, 8 z PPS, 2 z SD, 6 z organizacji i związków zawodowych, 5 dokooptowanych przez MRN, 3 wybranych w czasie konspiracji przed wejściem ustawy z 11 września 1944 roku. Zgodnie z ustaleniami Komisji Międzypartyjnej PPR i PPS na wiceprezydenta miasta wybrano Jana Latosińskiego⁴¹. W Zawierciu skład MRN ulegał rozszerzeniu. Pod koniec 1945 roku MRN liczyła 28 rad nych, w tym 15 z PPR,a8z PPS. Stosunkowo mała liczba radnych z PPR oraz PPS w PRN sprawiła, że od października 1945 roku na posiedzeniach Ko misji Porozumiewawczej zaczęto rozważać pomysły reorganizacji PRN w Za wierciu. Przejście radnych SL do PSL i zwiększenie wpływów PSL zarówno w PRN, jak i w GRN sprawiło, że Komisja Porozumiewawcza (PPR, PPS, SD) wystąpiła w styczniu 1946 roku do WRN z wnioskiem o powiększenie składu PRN do 50 radnych. Partiom tzw. bloku demokratycznego nie udało się jednak przejąć kontroli nad PRN, tak jak uczyniono to z MRN w Zawierciu. Spośród 26 radnych do PPS i PPR należało po sześciu radnych⁴². W Myszkowie w 1946 roku zgodnie z uchwałami WRN w Katowicach zwiększono liczbę rad nych do 36 osób. Na posiedzeniu GRN 25 maja 1946 roku dokooptowano 20 nowych radnych, a 21 czerwca 1946 roku — 3 radnych. Przewodniczący Prezydium GRN i jego zastępca należeli do PPS. We wrześniu 1946 roku, skład partyjny GRN w Myszkowie przedstawiał się następująco: PPR — 13, PPS — 12, bezpartyjnych — 11⁴³. 

Miejscem walki o wpływy pomiędzy PPS i PPR były też związki zawodo we, a przez to rady zakładowe. PPR widziała w nich narzędzie walki politycz nej, za pomocą którego chciała oddziaływać na społeczeństwo. Według PPS, związki zawodowe miały pozostać organizacjami walczącymi o codzienne inte resy robotników w zakładach pracy. Dnia 18 lipca 1945 roku Wojewódzki Ko mitet PPS w Katowicach podjął decyzję o wystawieniu odrębnych list wybor czych do rad zakładowych. Uchwała ta podjęta była wbrew zaleceniom CKW PPS. Głównie z inicjatywy działaczy zagłębiowskich w piśmie do CKW PPS decyzję tę uzasadniano „tym, że wystawienie wspólnych list może spowodować utratę głosów robotników, co będzie z korzyścią dla reakcji, gdyż PPR straciła zaufanie wśród mas”⁴⁴. Działacze uważali też, że odczuwana jest duża presja dołów partyjnych, by iść do wyborów z własną listą wyborczą. Dla PPS wybo

ry te były swoistą próbą sił. Miały dać odpowiedź na pytanie, jakie ma ona po parcie w społeczeństwie i na ile może samodzielnie, bez nacisków PPR, pro wadzić działalność polityczną. Potwierdzała to przyjęta na naradzie sekretarzy komitetów miejskich i powiatowych PPS zasada „tam, gdzie PPR jest mocna, iść na wspólną listę, tam gdzie PPR jest słabsza, forsować swoje własne”⁴⁵. Wobec rozbieżności stanowisk PPS zaproponowała kompromis, polegający na wystawieniu wspólnych list tam, gdzie to możliwe. Propozycję tę PPR odrzu ciła. W związku z tym CKW PPS wysłał do Katowic swoich przedstawicieli w osobach: Józefa Cyrankiewicza, Feliksa Baranowskiego i Edwarda Osób ki-Morawskiego. Działacze ci we wrześniu 1945 roku złamali opór tzw. grupy prawicowej. W przyjętej 13 września 1945 roku uchwale, WK PPS i KW PPR poparły wspólną listę w wyborach do rad zakładowych oraz nakazały zwalcza nie tzw. dzikich list⁴⁶. 

W trakcie wyborów do rad zakładowych dochodziło do lokalnych nieporozu mień, ale idea wspólnych list została zachowana. Na terenie Zawiercia PPR miała zdecydowaną przewagę w kierownictwach poszczególnych związków zawodo wych. Natomiast w radach zakładowych trwała walka o wpływy. PPR oskarżyła PPS o sfałszowanie wyborów w fabryce „Huldczyński”. Ostatecznie przełożono wybory na 1946 rok. PPR zgodziła się na oddanie funkcji sekretarza Powiatowej Rady Związków Zawodowych w ręce członka PPS Kazimierza Wrońskiego, co przyczyniło się do kompromisu pomiędzy PPR i PPS. W kwietniu 1946 roku skład rad zakładowych przestawiał się następująco: PPR — 56, PPS — 44, związki zawodowe — 38⁴⁷. Pod koniec 1946 roku w 57 sosnowieckich zakładach zatrudniających ponad 50 robotników w radach zakładowych znajdowało się 417 pracowników, z których 180 należało do PPS, 165 do PPR, 72 było bezpartyj nych. Przewaga PPS była wynikiem wyborów w przemyśle węglowym, gdzie PPS zdobyła 66 miejsc, a PPR tylko 19. Był to niewątpliwie skutek wpływów PPS-WRN przed wojną i w czasie wojny na terenie kopalń sosnowieckich⁴⁸. W Będzinie w trakcie wyborów dochodziło do częstych konfliktów spowodowa nych zarówno postawą tzw. grupy prawicowej, jak i tzw. sekciarskich działaczy PPR. Do ostrych sporów doszło w trakcie wyborów do rady zakładowej w Hucie Będzin. Działacz PPS Kryczek na konferencji PK PPS w maju 1946 roku przed stawiał przykłady pomijania PPS w przemyśle, a Babiński stwierdził, że działacze PPR nie wykazują lojalności w stosunku do PPS. Kampania wyborcza zakończyła się jednak sukcesem PPR, ponieważ pod koniec 1946 roku przynale żność partyjna członków rad zakładowych przedstawiała się następująco: PPR miała 183 przedstawicieli, PPS — 105, bezpartyjni — 77⁴⁹. 

Na przełomie lat 1945/1946 dla PPR najważniejszym problemem były wy bory do Sejmu Ustawodawczego. Pod koniec 1945 roku PPR wystąpiła z kon cepcją wspólnego bloku wyborczego, do którego weszłyby: PPR, PPS, PSL, SL, SD, SP. Z partii koncesjonowanych SL i SD poparły bez oporów tę kon cepcję. Istotna dla dalszych losów bloku była postawa PPS, ponieważ w woje wództwie śląskim socjaliści nadal tworzyli dwie grupy. Na zwołanym 20 stycz nia 1946 roku II Wojewódzkim Zjeździe PPS doszło do starcia obu grup i dyskusji nad koncepcją ewentualnego wspólnego bloku. Pomimo głosów kry tycznych poparto koncepcję PPR, domagając się jednocześnie większego udziału PPS w administracji i zarządzaniu przemysłem oraz partnerskiej współpracy pomiędzy PPR i socjalistami. Kiedy 1 marca 1946 roku okazało się, że koncepcja bloku sześciu partii politycznych upadła, PPR przystąpiła do realizacji idei tzw. bloku demokratycznego⁵⁰. 

Jednakże w raportach dekadowych WUBP w Katowicach za miesiąc ma rzec 1946 roku podkreślano, że PPS w Zagłębiu Dąbrowskim dąży do oderwa nia się od wspólnego bloku wyborczego. Stanowisko będzińskiego oddziału tej partii wobec bloku było początkowo zdecydowanie negatywne. Na konferencji PPS (28 kwietnia 1946 roku) ostro skrytykowano referat przedstawiciela WK PPS R. Pawełczyka. Wypowiadano się przeciwko koncepcji wspólnego bloku, współpracy z PPR i wręcz krytykowano kierownictwo PPS i politykę Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Jeden z dyskutantów stwierdził: „My nie ciągniemy nikogo siłą do naszej partii: masy pracujące same garną się do nas i mówią, że gdyby nie współpraca z PPR, wszyscy poszliby za nami, a tak nie chcą ratować tonącego okrętu”. Jednakże działania podjęte przez przedstawiciela CKW PPS Feliksa Petruczynnika i zmiany dokonane w kierow nictwie PK PPS w maju 1946 roku doprowadziły do poparcia bloku demokra tycznego przez PK PPS⁵¹. W Sosnowcu działacze PPR oceniając postawę PPS mówili wręcz, że miasto jest twierdzą antypeperowską. PPS natomiast wytykała działaczom PPR brak zaufania do PPS, tendencje do komenderowania, pomija nie w obsadzie stanowisk. Zmiana w postawie PPS nastąpiła po spotkaniach z przedstawicielem CKW PPS F. Petruczennikiem (17 marca) i E. Osóbką- -Morawskim (maj 1946). Na walnym zebraniu KP PPS 2 czerwca 1946 roku J. Staśko stwierdził, że wyjaśniono wszelkie nieporozumienia i znikły animozje pomiędzy PPS i PPR⁵². Postawę PPS w Dąbrowie Górniczej charakteryzują wypowiedzi jej przedstawicieli na posiedzeniu Komisji Porozumiewawczej PPR i PPS, która odbyła się 1 czerwca 1946 roku. J. Kubik stwierdził: „[…] wydaje się, że członkowie PPR zdolni są tylko wydawać rozkazy, a my PPS słuchać i wykonywać. Jako przykład przedstawił Miejską Radę Narodową, gdzie PPR 

ma 15-u członków, natomiast PPS 7-u. […] przypomniał, w jaki sposób zostali przyjęci, i nieufność, jaką okazywano do PPS, uważając, że to są ludzie z WRN i reakcjoniści. Z czasem przekonano się, że tak nie jest, ale osąd po został i dotąd członkowie PPR-owcy nie mają pełnego zaufania do PPS”. Kaszyński powiedział: „I my chcemy wiedzieć, co macie zamiar z nami zrobić w przyszłości, czy jesteśmy kandydatami na szubienicę?”⁵³. 

Na naradzie sekretarzy komitetów miejskich i powiatowych PPS zwołanej w Katowicach 3 czerwca 1946 roku 19 z 23 mówców było przeciwko blokowi, sugerując, że idąc w bloku z PPR, PPS straci na popularności wśród społeczeń stwa. Aby zmiękczyć tzw. grupę prawicową, szczególnie z Zagłębia Dąbrow skiego, F. Petruczynnik zaproponował zmianę taktyki wobec jej członków. Na poufnej naradzie z udziałem szefa WUBP, komendanta WK MO, I sekretarza KW PPR Edwarda Ochaba uzgodniono, że nastąpi wstrzymanie represji urzę dów bezpieczeństwa wobec działaczy socjalistycznych, a tytułem eksperymentu niektórym przedstawicielom tej grupy zaproponuje się objęcie odpowiedzial nych stanowisk w aparacie administracji państwowej, samorządowej i w prze myśle. Działania takie były wcześniej prowadzone, o czym świadczy m.in. de cyzja KM PPR w Dąbrowie Górniczej z 7 stycznia 1946 roku. Postanowiono zebrać materiały przeciwko przewodniczącemu KM PPS, który miał według nich nastawienie WRN-owskie. W raporcie dekadowym WUBP w Katowicach za okres 1—10 marca 1946 roku pisano, że zbiera się materiały kompromi tujące na Jana Mulaka i Stanisława Wencla⁵⁴. 

Na początku czerwca 1946 roku doszło więc do swoistego zawieszenia bro ni między zagłębiowskimi socjalistami i komunistami. Nie oznaczało to jednak, że socjaliści w pełni zaangażowali się w walkę polityczną prowadzoną przez PPR. Świadczyła o tym postawa PPS w kampanii przed referendum ludowym, które odbyło się 30 czerwca 1946 roku. W akcji propagandowej przed głosowa niem blok demokratyczny organizował wiece i zebrania, głównie siłami PPR. PPS prawie nie brała udziału w akcji propagandowej, ale oficjalnie popierała blok, o czym świadczy np. artykuł A. Bienia Przeciw prowokacjom. Przed stawiciele PPS uczestniczyli także w pracach Komisji Obwodowych Głosowa nia Ludowego, np. w Zawierciu, w składzie przewodniczących i zastępców ko misji dominowali przedstawiciele PPR i PPS. W 45 obwodach przedstawiało się to następująco: PPR — 43, PPS — 39, SD — 1, SL — 2, związki zawodo we — 2, bezpartyjni — 3 przedstawicieli⁵⁵. 

Po referendum uległa zmianie postawa PPS. W jej władzach naczelnych umocniła się koncepcja samodzielnej, silnej partii politycznej, która może prze wodzić społeczeństwu polskiemu. Rozmawiano z władzami PSL o wspólnym 

bloku wyborczym oraz usunięto z władz PPS tzw. kryptokomunistów. Rozpo częto masowy werbunek do partii pod hasłem „PPS milionową partią”. Wraz ze zwiększeniem liczby członków zażądano od PPR 50% stanowisk na wszyst kich szczeblach administracji państwowej i samorządowej oraz w związkach zawodowych. Dalszą współpracę uzależniano od otrzymanego parytetu miejsc w organach władzy. Efektem takiej postawy władz naczelnych była również zmiana zachowania się PPS na terenie województwa śląskiego. Ujawniły się ponownie silne antagonizmy lokalne. Zrywano współpracę pomiędzy PPR i PPS, np. w Dąbrowie Górniczej⁵⁶. Zaprzestawały w związku z tym działalno ści komisje porozumiewawcze oraz komisje mediacyjne utworzone w marcu 1946 roku. Według oceny WK PPS tylko w siedmiu powiatach województwa śląskiego współpraca z PPR układała się względnie pomyślnie. 

W połowie sierpnia 1946 roku PK PPS w Będzinie postanowił zwrócić się do E. Osóbki-Morawskiego z prośbą o mediacje w sporach z PPR. W kierow nictwie PK PPS ponownie dominowali działacze z tzw. grupy prawicowej na czele z S. Wenclem, który został I sekretarzem PK PPS. W wyborach delega tów na III Wojewódzki Zjazd PPS zwycięstwo odniosła także grupa „prawico wa”. Na odprawie sekretarzy, pełnomocników okręgowych i powiatowych oraz szefów propagandy wyborczej PPS (20 listopada 1946 roku) przedstawiciel Bę dzina Torbus stwierdził, że „PPR na wszystkich odcinkach stara się wykiwać PPS, Stronnictwo Ludowe jest wtyczką PPR, PPR rozkazuje partiom i rozsta wia, gdzie kto ma stać na stanowisku. Tak samo obecnie przy wyborach stano wiska zostały przez PPR już obsadzone”. Przeciwko współpracy z PPR opowie dzieli się też byli działacze PPS-WRN, wchodzący obecnie do kierownictwa PPS. W sprawozdaniu dekadowym szefa WUBP w Katowicach czytamy: „Jed nostki WRN w szczególności na terenie Sosnowca, Będzina […] przez szeptaną propagandę starają się przeszkodzić tej wspólnej akcji jednolitofrontowej. Na ww. terenie czołowi działacze WRN, jak: Bielnik, Bień, Zawierucha i Staśko, urządzają konferencje w prywatnych mieszkaniach. Ostatnio odbyła się konfe rencja w mieszkaniu prywatnym u pow. starosty w Będzinie dr. Angiera, w któ rej wzięli udział: Bień, Bielnik, Staśko, Zawierucha, Angier. Na konferencji tej Bień i Bielnik sprzeciwili się współpracy z PPR oraz wypowiedzieli się, że PPS do wyborów powinna iść nie w bloku demokratycznym”⁵⁷. 

W trakcie wyboru delegatów na III Zjazd Wojewódzki PPS trwała walka pomiędzy grupą „prawicową” i „jednolitofrontową” (uległą wobec PPR) o uzy skanie jak największych wpływów. Kampanię tę WUBP w Katowicach ocenił następująco: „W obecnym okresie odbywają się zebrania i wybory delegatów na Wojewódzki Zjazd PPS w Katowicach, mający się odbyć bieżącego mie siąca. Grupa zbliżona do WRN usiłuje odsunąć Ślązaków od Zjazdu, a na ich 

miejsce przeforsować Zagłębiaków, a wraz z nimi grupę WRN-u”⁵⁸. III Woje wódzki Zjazd PPS odbył się w dniach 28—29 września 1946 roku. W trakcie jego obrad grupa „jednolitofrontowa” znalazła się w mniejszości. Większość poparła referat Władysława Bossowskiego krytykujący dotychczasową formę współpracy z PPR. Ponowiono wniosek uzależniający dalszą współpracę z PPR od otrzymania właściwego parytetu miejsc. Jednak ostatecznie zjazd opowie dział się za współpracą obu partii oraz wspólnym blokiem wyborczym do Sej mu Ustawodawczego. Natomiast dokonano radykalnych zmian w kierownic twie PPS. Przewodniczącym WK PPS został J. Bielnik, a sekretarzem WK wybrano W. Bossowskiego. 

Stosunki PPR — PPS uległy pewnej poprawie dopiero w grudniu 1946 roku, po podpisaniu umowy o jedności działania i zmianach, jakie zaszły w WK PPS. Z funkcji I sekretarza WK PPS zwolniono W. Bossowskiego. Do sekretariatu WK PPS dokooptowano działaczy opowiadających się za współpracą z PPR — Aleksego Sieradzkiego i Romana Stachonia. Działacze PPR uznali, że PPS stał się pewnym sojusznikiem w wyborach do Sejmu Usta wodawczego. Potwierdzają to składy komisji wyborczych, np. w Sosnowcu w obsadzie przewodniczących Obwodowych Komisji Wyborczych i ich zastęp ców dokonano następującego podziału: przewodniczący—9z PPR, 12 z PPS, 8 ze związków zawodowych, zastępcy — 13 z PPR, 12 z PPS, 4 ze związków zawodowych. Po 19 grudnia na skutek nacisków A. Sieradzkiego i delegata CKW PPS, działacze PPS włączyli się w kampanię przedwyborczą. Nie mogli się już uchylać od współpracy z PPR. Komuniści na bieżąco kontrolowali zaan gażowanie przedstawicieli PPS. Tych mało aktywnych usuwano, a na ich miej sce wprowadzano sprawdzonych członków PPS. W skrajnych przypadkach w ramach walki z opozycją dokonywano aresztowań zagłębiowskich socjali stów. W Będzinie aresztowano trzech działaczy, m.in. I sekretarza PK PPS w Będzinie A. Biedronia⁵⁹. 

Zwycięstwo tzw. bloku demokratycznego w wyborach do Sejmu Ustawo dawczego potwierdziło dominującą pozycję PPR. W dwa lata działaczom PPR udało się drogą terroru prowadzonego przez UBP i KBW pokonać legalną i nielegalną opozycję. Jednocześnie drogą perswazji, a niekiedy ustępstw PPR zlikwidowała nastroje opozycyjne w PPS na okres wyborów do Sejmu Ustawo dawczego. Rok 1947 przyniósł nową scenę polityczną, na której PPS chciała odegrać rolę partii faktycznie współrządzącej. Między PPS i PPR rozpoczęła się polemika na temat przyszłego kształtu Polski. 

Artykuł Kazimierza Miroszewskiego z publikacji „Śląsk-Polska-Europa-Świat: Pamięci profesora Jana Przewłockiego”. Katowice 2013.