Więzienie karne w Sieradzu powstało w 1836 r. jako pierwszy, nowego typu zakład penitencjarny i jednocześnie jedno z największych w Królestwie Polskim.
Usytuowano je na peryferiach miasta, w dawnym budynku po manufakturze A. Harrera. Cały kompleks zabudowań otoczony był 3-metrowej wysokości murem z jedną bramą wjazdową.
Odegrało ono szczególną rolę po klęsce Powstania Styczniowego, gdzie oprócz pospolitych przestępców, odbywali w nim długoletnie wyroki polscy powstańcy. Dla wielu z nich był to także etap przejściowy w drodze na zesłanie w głąb Rosji, głównie na Sybir. Sieradzkie więzienie zaczęto wówczas przekształcać w „normalne więzienie carskiej Rosji”, a od 1868 r. zostało ono przejęte przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rosji i stało się jednym z narzędzi rusyfikacji i walki z polskością. Zlikwidowano wówczas pojedyncze cele i osadzano w nich po kilku więźniów. Z kolei na przełomie XIX i XX wieku w związku z powstaniem na ziemiach polskich różnych partii o zabarwieniu socjalistycznym, socjaldemokratycznym i anarchistycznym, trafiało do zakładu wielu działaczy, ludzi o radykalnych poglądach, walczących m.in. o niepodległość Polski. Trafiało tutaj wielu mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego, a szczególnie ci, którzy angażowali się w działalność ruchu socjalistycznego oraz Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Więzienie w Sieradzu wskazywane jest w wielu dokumentach działaczy zagłębiowskich z tego czasu jako punkt etapowy do dalszej wysyłki na Syberię.
Jednym z najbardziej spektakularnych zdarzeń z tego okresu była ucieczka z sieradzkiego więzienia Walerego Sławka, działacza i jednego z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej, zaufanego człowieka Józefa Piłsudskiego, późniejszego Premiera Rządu II Rzeczypospolitej.
W okresie I wojny światowej zakład karny podlegał niemieckim władzom okupacyjnym i funkcjonował pod nazwą Cesarsko-Niemieckie Więzienie w Sieradzu. Po 1918 r. został przejęty przez administrację polską i zorganizowany jako więzienie karno-śledcze I kategorii. W tym czasie dobudowano jeden pawilon, co przełożyło się na zwiększenie ilości miejsc (1120).
W więzieniu sieradzkim osadzani byli zarówno więźniowie kryminalni jak i polityczni, przede wszystkim komuniści. Przed II wojną światową jednym z nich był Władysław Gomułka.
Podczas okupacji hitlerowskiej, Niemcy początkowo zorganizowali obóz jeniecki, a po przejęciu obozu przez administrację cywilną, przystąpiono do organizacji zakładu karnego. Polityka prowadzona przez władze niemieckie sprawiła, że więzienie sieradzkie stało się znaczącym ośrodkiem nazistowskiego terroru i eksterminacji Polaków, a także Żydów i Romów. Wśród więźniów byli też Ukraińcy, Białorusini, Litwini i Niemcy. Po zajęciu Sieradza przez Rosjan osadzano w nim jeńców wziętych do niewoli, kolaborantów i folksdojczów (volksdeutsche) z terenów sieradzkiego. Więzienie karno- śledcze I kategorii podlegało Wojewódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi.
Po wojnie obiekt w dalszym ciągu pełnił funkcje izolacyjne. W 1956 r. został podporządkowany resortowi sprawiedliwości, zaś w latach 80. XX w. był miejscem internowania działaczy „Solidarności”. Budynki zachowały się do dnia dzisiejszego i nadal funkcjonuje tam zakład karny.
Muzeum Miejskie „Sztygarka” składa serdeczne podziękowania Dyrektorowi Zakładu Karnego w Sieradzu za umożliwienie wykonania fotografii na terenie obecnej placówki penitencjarnej.
Bibliografia:
Ireneusz Wolman, …zza murów sieradzkiego więzienia. Fakty, ludzie, wydarzenia, legendy i ciekawostki z dziejów zakładu karnego w Sieradzu 1836-2014, Sieradz 2014
Karolina Studnicka-Mariańczyk, Zakład karny w Sieradzu w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 w: Prace Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty historyczne, t. XVII, 2018, s. 183-196
Sieradz 2. Dzieje miasta w latach 1793-1939. Praca zbiorowa pod red. Jarosława Kity i Marii Nartonowicz – Kot, Sieradz 2014
Opracowała: Anna Makarska. Materiały zebrał i ilustracjami opatrzył Arkadiusz Rybak.
